Szczepienia - dlaczego należy się szczepić?

Szczepienia to jeden z najważniejszych i najskuteczniejszych sposobów ochrony zdrowia. Dzięki nim udało się wyeliminować lub znacząco ograniczyć wiele groźnych chorób zakaźnych, które jeszcze kilkadziesiąt lat temu stanowiły realne zagrożenie życia. Mimo to wokół szczepień wciąż krąży wiele mitów i wątpliwości, które sprawiają, że są one częstym powodem dyskusji i zyskują liczne grono przeciwników. Dlaczego warto się szczepić? Jak działają szczepionki? Dlaczego odporność zbiorowa jest tak ważna dla zdrowia całego społeczeństwa? Wyjaśniamy, co warto wiedzieć, by świadomie dbać o zdrowie swoje i swoich bliskich.

Co to jest szczepionka?

Szczepionka to preparat medyczny, który ma za zadanie pobudzić układ odpornościowy do wytworzenia ochrony przed konkretną chorobą zakaźną. Jak działa szczepionka? Szczepionka zawiera osłabione lub inaktywowane drobnoustroje (np. wirusy, bakterie) albo ich fragmenty, które nie wywołują choroby, ale „uczą” organizm, jak skutecznie się przed nią bronić. Dzięki temu układ odpornościowy osoby zaszczepionej będzie potrafił szybko rozpoznać i zneutralizować dany patogen. Szczepionki są więc bezpiecznym i skutecznym sposobem na budowanie odporności – bez konieczności przechodzenia groźnej infekcji. To właśnie dzięki nim możliwe było opanowanie wielu chorób, takich jak odra, polio czy błonica.

Rodzaje szczepionek

Współczesna medycyna oferuje kilka rodzajów szczepionek, różniących się sposobem działania, składem i metodą przygotowania. Każdy z nich ma na celu wywołanie odpowiedzi immunologicznej i przygotowanie organizmu na kontakt z konkretnym drobnoustrojem. Do najczęściej stosowanych szczepionek należą: szczepionki żywe, inaktywowane, podjednostkowe i rekombinowane, mRNA i wektorowe.

• Szczepionki żywe – zawierają osłabione, ale nadal aktywne wirusy lub bakterie. Wywołują silną i długotrwałą odporność, np. szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR).
• Szczepionki inaktywowane – zawierają zabite drobnoustroje. Są bezpieczne i dobrze tolerowane, np. szczepionka przeciwko polio (IPV).
• Szczepionki podjednostkowe i rekombinowane – zawierają tylko wybrane fragmenty patogenów (np. białka), które wystarczą do pobudzenia odporności, np. szczepionka przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B.
• Szczepionki mRNA – nowoczesne preparaty, które dostarczają organizmowi instrukcje do produkcji fragmentu wirusa, co wywołuje odpowiedź immunologiczną. Przykładem są szczepionki przeciw COVID-19.
• Szczepionki wektorowe – wykorzystują nieszkodliwego wirusa jako „nośnik” materiału genetycznego patogenu.

Szczepienia obowiązkowe

Szczepienia obowiązkowe mają na celu ochronę przed najgroźniejszymi chorobami zakaźnymi, które mogą prowadzić do poważnych powikłań, trwałych uszkodzeń zdrowia, a nawet śmierci. Szczepienia obowiązkowe są zgodnie z polskim programem szczepień ochronnych (PSO), muszą być wykonane w określonych terminach i dotyczą głównie niemowląt, dzieci i młodzieży. Wśród szczepień obowiązkowych znajdują się m.in.: szczepienie przeciwko gruźlicy, błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis (choroba Heinego – Medina), odrze, śwince, różyczce oraz WZW typu B.

Program szczepień obowiązkowych jest regularnie aktualizowany przez Ministerstwo Zdrowia i oparty na zaleceniach ekspertów oraz danych epidemiologicznych. Co ważne, szczepienia obowiązkowe są w Polsce bezpłatne i realizowane w ramach publicznej opieki zdrowotnej. 

Kalendarz szczepień obowiązkowych

Program Szczepień Ochronnych (PSO) to oficjalny harmonogram określający, jakie szczepienia powinny zostać podane na poszczególnych etapach życia – od okresu noworodkowego, aż po dorosłość. Kalendarz szczepień zawiera zarówno szczepienia obowiązkowe, które są finansowane z budżetu państwa, jak i szczepienia zalecane - nieobowiązkowe, ale rekomendowane przez specjalistów dla dodatkowej ochrony zdrowia. W PSO uwzględnione są m.in. szczepienia przeciwko gruźlicy, WZW typu B, błonicy, tężcowi, krztuścowi, odrze, śwince, różyczce, polio czy pneumokokom. Przestrzeganie kalendarza szczepień to podstawowy element profilaktyki zdrowotnej, który chroni nie tylko jednostkę, ale i całą populację, przyczyniając się do tzw. odporności zbiorowiskowej. 

Szczepienia obowiązkowe dla dzieci (według Programu Szczepień Ochronnych – PSO).

Kary za nieszczepienie dzieci

W Polsce szczepienia obowiązkowe są regulowane przepisami prawa i mają na celu ochronę zdrowia publicznego. Rodzice, którzy odmawiają szczepienia swoich dzieci bez uzasadnionych przyczyn medycznych, mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności administracyjnej. Najczęściej wiąże się to z nałożeniem grzywny w celu przymuszenia do wykonania szczepień – kara ta może być nakładana wielokrotnie aż do skutku, a jej łączna wysokość może wynieść nawet kilkanaście tysięcy złotych. Odmowa szczepień może mieć również inne konsekwencje – m.in. utrudnienia w zapisaniu dziecka do żłobka, przedszkola lub udziału w koloniach. W skrajnych przypadkach, gdy zdrowie dziecka jest poważnie zagrożone z powodu zaniechania obowiązkowych szczepień, sprawą może zająć się sąd rodzinny.

Szczepienia zalecane

Szczepienia zalecane to te, które – choć nieobowiązkowe – są rekomendowane przez ekspertów medycznych ze względu na swoją wysoką skuteczność i istotną rolę w profilaktyce zdrowotnej. Chronią przed chorobami, które mogą prowadzić do poważnych powikłań, a w niektórych przypadkach – nawet zagrożenia życia. Do najczęściej zalecanych szczepień należą m.in.:

• przeciwko rotawirusom (dla niemowląt),
• przeciwko meningokokom i pneumokokom,
• przeciwko grypie sezonowej,
• przeciwko wirusowi HPV (dla dziewcząt i chłopców),
• przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu,
• oraz szczepienia przypominające dla dorosłych – np. na tężec.

Choć szczepienia zalecane są odpłatne, wiele z nich jest częściowo lub całkowicie refundowanych, szczególnie dla wybranych grup wiekowych lub osób z grup ryzyka. Decyzję o ich podaniu warto skonsultować z lekarzem, który dobierze szczepienia odpowiednie do wieku, stanu zdrowia i stylu życia pacjenta. 

Bibliografia:

1. Małecka I., Matkowska-Kocjan A., Stryczyńska-Kazubska J., Talarek E., Przewodnik po szczepieniach ochronnych dla rodziców i małych dzieci, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa, 2021.
2. https://vaccination-info.europa.eu/pl/informacje-o-szczepionkach/jak-dzialaja-szczepionki-0
3. https://szczepienia.pzh.gov.pl/wszystko-o-szczepieniach/jakie-sa-rodzaje-szczepionek-2/